4) Ses Bilgisi
- kpssprogrami.com
- 3 Oca
- 3 dakikada okunur
Ses bilgisi, Türkçe'nin ses yapısını, seslerin özelliklerini ve birbiriyle ilişkilerini inceler. Türkçe, ses uyumları ve kuralları açısından zengin bir dildir. Şimdi ses bilgisi konularını detaylıca ele alalım:
Sesler
Türkçe'de sesler, ünlü (sesli) ve ünsüz (sessiz) olmak üzere iki gruba ayrılır.
Ünlü Sesler
Ünlü sesler, ses tellerinden çıkarken hiçbir engele takılmayan seslerdir. Türkçede 8 ünlü harf vardır:
A, E, I, İ, O, Ö, U, Ü
Özellik | Türü | Örnek |
Geniş Ünlüler | a, e | ada, elma |
Dar Ünlüler | ı, i, u, ü | ışık, bilgi, umut, üzüm |
Kalın Ünlüler | a, ı, o, u | ak, ışık, oğul, uslu |
İnce Ünlüler | e, i, ö, ü | ekmek, bilgi, ördek, üzüm |
Ünlü Uyumları
Büyük Ünlü Uyumu:
Sözcüğün ilk hecesindeki ünlü kalınsa (a, ı, o, u), diğer ünlüler de kalın olur. İnce ise (e, i, ö, ü), diğer ünlüler de ince olur.
Örnek:
Uyumlu: kitaplar, çocuklar
Uyumsuz: anne, doktor
Küçük Ünlü Uyumu:
Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya düz-dar ünlüler (ı, i) ya da dar-yuvarlak ünlüler (u, ü) gelir.
Örnek:
Uyumlu: sorular, gözlük
Uyumsuz: çocuklar
Ünsüz Sesler
Türkçe’de 21 ünsüz harf vardır:b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
Özellik | Türü | Örnek |
Sert Ünsüzler | f, s, t, k, ç, ş, h, p | taş, kitap |
Yumuşak Ünsüzler | b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z | dil, zeytin |
Ses Olayları
Türkçe'de seslerin eklerle ya da diğer seslerle etkileşiminden dolayı bazı değişiklikler meydana gelir. Bu olaylara ses olayları denir.
Ünsüz Değişimi - Yumuşama (Ünsüz Yumuşaması)
Sert ünsüzler (p, ç, t, k), ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında yumuşar.
p → b
ç → c
t → d
k → ğ
Örnek:
kitap → kitabı
ağaç → ağacı
köpek → köpeği
İstisna: Özel isimlerde yumuşama olmaz.
Ahmet’i, Mehmet’i
Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)
Ünsüzle biten bir sözcük, sert ünsüzle başlayan bir ek aldığında son harfi sertleşir.
b → p
c → ç
d → t
g → k
Örnek:
sebep + -ten → sebepten
kitap + -çı → kitapçı
Ses Düşmesi
Türkçede bazı sözcükler ek alırken veya birleşirken ünlü düşer.Örnek:
oğul → oğlu
burun → burnu
akıl → aklı
Ses Türemesi
Bazı sözcükler ek aldıklarında veya birleşik sözcük oluşumunda araya bir ses eklenir.Örnek:
his → hissetmek
af → affetmek
Ulama
Ünsüzle biten bir kelime, ünlüyle başlayan bir kelimeyle birlikte okunur. Yazıda değişiklik olmaz, ancak seslendirmede bu durum ortaya çıkar.Örnek:
Türk insanı (Türk-insanı)
Akşam oldu (Ak-şam oldu)
Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi
Bazı kelimelerde b → m olarak değişir.Örnek:
merhaba → merhama
Allah bir → Allah mır
Ünlü Daralması
Türkçede geniş ünlü olan a, e harfleri, özellikle "-yor" ekiyle daralır.Örnek:
anla + yor → anlıyor
bekle + yor → bekliyor
Kökte Ünlü Değişimi
Bazı kelimelerde kök ünlüsü değişir.Örnek:
ben → bini (binmek)
dem → demi (demlemek)
Yardımcı Sesler
Türkçede bazı ekler ünsüzle başlayarak iki ünlü arasındaki geçişi kolaylaştırır.Örnek:
ye + -iyor → yiyor
de + -iyor → diyor
Tablolarla Ses Olaylarının Özet Görünümü
Ses Olayı | Özellik | Örnek |
Ünsüz Yumuşaması | Sert ünsüzler, ünlüyle başlayan ek aldığında yumuşar. | kitap → kitabı |
Ünsüz Sertleşmesi | Yumuşak ünsüzler, sert ünsüzle başlayan ek aldığında sertleşir. | sebep → sebepten |
Ses Düşmesi | Kelimeye ek geldiğinde bir ünlü düşer. | oğul → oğlu |
Ses Türemesi | Sözcüğe ek gelirken bir ses eklenir. | his → hissetmek |
Ulama | Ünsüzle biten kelime, ünlüyle başlayan kelimeye bağlanır. | Türk insanı → Türk-insanı |
Ünlü Daralması | Geniş ünlüler (a, e), dar ünlülere dönüşür (-yor ekiyle). | anla + yor → anlıyor |
Comentarios